ब्रिक्स’ को आठौ सम्मेलन र यसको वास्तबिकता

बिश्वका चार महादेशलाई जोड्ने संसारका पाँच देश सम्मिलित उदाउँदो बिश्व संगठन ‘ब्रिक्स’को आठौं शिखर सम्मेलन गएको साता अर्थात अक्टोबर १५ – १६ सम्म भारतको गोवामा एक घोषणापत्र जारी गर्दै सम्पन्न भयो । बिम्स्टेकसँग सहकार्य गर्न सकिने क्षेत्रहरु पहिल्याउनेलगायत जारी १०९ बूदे घोषणापत्रमा यस क्षेत्रको शान्ति, विकास, समृद्धिलगायत साझा उद्देश्यलाई थप सुदृढ बनाउने एवम् व्यापार, वाणिज्य र लगानीलगायत क्षेत्रमा संयुक्तरुपमा काम गर्न सकिने सम्भावनालाई पहिल्याउने उल्लेख गरिएको पाइन्छ ।

सम्पन्न ब्रिक्स समूहको सम्मेलनले जारी गरेको यस घोषणापत्रमा बिम्स्टेकसँगको ‘आउटरिच’ कार्यक्रमले ब्रिक्स र बिम्स्टेकको सम्बन्धलाई पुनर्ताजगी गर्ने अवसरका रुपमा उल्लेख गरिएको छ । बिम्स्टेकमा भारत, थाइल्याण्ड, म्यान्मार, श्रीलङ्का, बङ्गलादेश, नेपाल र भूटान रहेका छन् ।

घोषणापत्रमा भारतले ब्रिक्सको पहिलो व्यापार सम्मेलन भारतमा गर्ने पहल लिएको र यसले ब्रिक्स मुलुकबीच व्यापारलाई अगाडि बढाउन सहयोग गर्ने उल्लेख गरिएको छ । यसमा सबै खालका आतङ्कवादलाई निन्दा गर्दै भारतमा हालै भएको आतङ्ककारी हमलाको पनि निन्दा गरिएको छ । यसैगरी, सम्मेलनमा ब्रिक्सका राष्ट्रहरु कृषिसम्बन्धी ब्रिक्सको अनुसन्धान प्लेटफर्म बनाउन, रेलवे रिसर्च नेटवर्क, स्पोर्ट काउन्सिल र यूवासम्बन्धी विभिन्न गतिविधि सञ्चालन गर्न पनि सहभागी देशहरु सहमत देखिएका छन् ।

आठौं सम्मेलनमा यसका पाचै सदस्य देश — ब्राजिल, रुस, भारत, चीन र दक्षिण अफ्रिकाका शीर्ष नेताहरु सहगभागी थिए । बिश्वमा यो ब्रिक्स गठन भएको एक दशक बित्नै लागेको छ । बितेको यो झण्डै एक दशकमा अन्य बिश्व संगठहरुको तुलनामा ब्रिक्स लगातार प्रगतिकै बाटोमा अग्रसर हुँदै आएको मान्नु पर्दछ । त्यसको परिणाम के भएको छ भने अब यसलाई बिश्वमा उदाउँदा देशहरुको एक महत्वपूर्ण अन्तर्राष्ट्रिय संघ मान्न थालिएको छ । ब्रिक्सका सम्वन्धमा कुरा गरिरहँदा के पनि ध्यान दिइनु पर्ने देखिन्छ भने यसको जग बसाल्ने बिश्वका चीन, रुस, भारत,ब्राजिल र केही बर्ष पछि सामेल भएको दक्षिण अफ्रिका सबै पाँचै देश आजको उदाउँदा आर्थिक शक्ति मानिसन्छन् र बिश्व अर्थब्यवस्था र कारोबारमा निक्कै ठूलो हिस्सेदारी राख्दछन् । यद्यपि सम्मिलित देशहरुमा रुस औद्योगिक देश नै हो । ब्रिक्समा आवद्ध यी देशहरु के मान्दछन् भने दोश्रो बिश्व युद्ध पछिको बिश्वको आर्थिक प्रशासनको कुरालाई लिएर भएको बृटनउड्स सम्झौताले बिश्व आर्थिक सन्तुलन कायम राख्न सकिरहेको छैन । जसले गर्दा यसमा सुधारका निक्कै सबल माग ती देशहरुद्वारा समेत गरिदै आएको छ जुन देशहरु आर्थिक शक्तिकोरुपमा उदाएका छन् । यो पनि इन्कार गरिरहनु पर्दैन भने कतिपय सुधारका काम पनि यस सन्दर्भमा भएका छन् । तर अभैm पनि जुन देशको बर्चश्व त्यसको आरम्भिक दिनमा रहेको थियो अहिले पनि त्यही नै स्थिति कायमै छ । अर्को के पनि तर्क गरिन्छ भने उदाउँदा अर्थब्यबस्थाहरुलाई अब बिश्वको सर्बाधिक गतिशील हिस्साको रुपमा हेर्न थालिएको छ । जस्तो कि निर्णय लिने पुराना संरचनाहरु तथा प्रकृयाहरुलाई न्यायसंगत तुल्याउन अनिवार्य छ भन्ने सोचले बितेका केही बर्षदेखि अन्तर्राष्ट्रिय सहयोगको बैकल्पिक ढाँचा निर्माण गर्ने सबल प्रेरणा दिएको छ । जसको झलक आजको बिद्यमान बिश्वको तस्वीरमा देख्न सकिन्छ । ब्रिक्सको उदय भए पछि प्रासांगिक बिकल्पको यो अनुसन्धान अझ उन्नत बन्न गएको औंल्याइदैछ ।

बिश्वमा ब्रिक्सको एउटा महत्वपूर्ण बिशेषता के रहेको छ भने पुराना स्थापित संस्थानहरुको कुनै बिरोध नगरीकनै यसले नयाँ बिश्वस्तरीय संस्थाको लागि आफ्नो महत्वपूर्ण स्थान बनाएको छ । यसको सबूत प्रमाणको रुपमा के भन्न सकिन्छ भने पुरानो आर्थिक ब्यवस्थामा परिवर्तनको मागले पहिलेभन्दा बढी जोड पक्रिन थालेको छ र त्यसका अतिरिक्त त्यसप्रति बिश्व आकर्षण अभैm कायम रहेको छ । हुन पनि ब्रिक्सले कहिले पनि के माग गरेको छैन भने बिश्वको मौजूदा आर्थिक ढाचालाई पूरै खारेज गरिनु पर्दछ । बिश्व शान्ति र सौहाद्र्रतको कुरा यसका प्रत्येक छलफल र बिचार बिमर्शका बेला दोहो¥याउने गरिदै पनि आएको छ । यद्यपि यसलाई निश्चय नै बिद्यमान पुरानो बिश्व ब्यबस्थाका लागि एउटा चूनौति मान्न सकिन्छ तर बिघटनकारीको रुपमा भने यसलाई लिइएको छैन । बिकासशील देशहरु बिगत लामो समयदेखि एउटा न्यायसंगत अन्तर्राष्ट्रिय ब्यवस्थाको खोजीमा रहँदै आएका हुन्, जुन ब्यवस्थाले उनीहरुको सामुहीक हितहरुको सुरक्षा गरोस् । अनि यसो भन्नु कुनै गल्ती पनि हुने छैन कि आवश्यक र सामयिक सुधारका कदमहरुलाई अब त्यतिबेला मात्र गति दिन सकिन्छ जब ब्रिक्समा सामेल सबल आर्थिक शक्तिहरुले यसको अगुवाई गर्ने र नेतृत्व लिनेछन् ।

हुन पनि आफ्नो करीब दश बर्षको यात्रामा ब्रिक्सले यस दिशामा कतिपय उल्लेखनीय पहल पनि लिएको छ । यसमा सबैभन्दा महत्वपूर्ण कदम हो ‘ब्रिक्स बिकास बैंकको स्थापना’ गर्ने निर्णय लिइनु । यसका लागि पूँजीको पनि पर्याप्त ब्यवस्था समेत गरिएको छ । जसले गर्दा बिश्वमा बिकासशील देशहरुका लागि बिद्यमान बिषमतालाई पुर्न सकिने अपेक्षा गरिएकोछ । वास्तबमा यस्तो चाहना बितेको लामो समयदेखि रहँदै आएको पनि हो । त्यसमा पनि अब उदाउदा आर्थिक शक्तिका देशहरु सबल भइरहेका छन् भने यस स्थितिमा पनि छन् कि आफ्ना संसाधनहरुलाई बाढ्न सके भने यसमा अझ पाइन चढ्ने सम्भाबनाहरुप्रति थप भरोसा जाग्ने छ र जाग्न थालेको पनि छ । निश्तिरुपमा बिकासको यस नयाँ प्रयासको आधार चीनको बिशाल संसाधन हुन सक्तछ र यसमा भारतको पनि सहयोगी भूमिका अनि अन्य यसका सदस्य राष्ट्रहरु समेत मिलेर अझ अगाडि बढ्ने बढाउने परस्पर सहयोग पुग्न सक्तछ । यस सन्दर्भमा जुन ब्रिक्स बैंकको स्थापना गरिएको छ त्यसमा ठूलो मात्रमा आकस्मिक ‘रिजर्भ फण्ड’ ब्यबस्था गर्न सदस्य देशहरुका बीच सहमति बन्नु पनि एउटा निक्कै सकारात्मक र बिश्वसनीय कदम हुन पुगेको छ ।

नबोदित अर्थब्यवस्थाहरुको जुन जुन आर्थिक क्षेत्रहरुमा बिशेष र महत्वपूर्ण दख्खल छ त्यो पनि अब साकार हुन थालेको छ । यसबाट ब्रिक्सलाई एउटा यस्तो आयाम मिलेको छ जसको अभाव पहिलेका प्रयत्नहरुमा देखिएको थियो । यसको एउटा परिणाम के निस्केको छ भने सदस्य देशहरुको आर्थिक उन्नतिका लागि एउटा सामुहीक साधनकारुपमा ब्रिक्सको मूल्यलाई जोड दिन थालिएको छ । हुन त अझै पनि धेरै धेरै कुरामा बिचार बिमर्श गरेर ठोस निर्णयमा पुग्न बाँकी नै छ । अनि आर्थिक बिषयमा जस्तै राजनीतिक मुद्दाहरुमा पनि गम्भीर चिन्तन मनन गरिनु पर्ने आवश्यकता रहेकै देखिन्छ । अनि यसलाई त्यस ढाँचाकोरुपमा बिकसित गरिनु पर्ने आवश्यकता छ जसले बिश्वब्यापी निर्यातका ब्यापक मुद्दाहरुमा सदस्य देशहरुको साझा निष्कर्श आओस् । यस भन्दा पहिलाको ब्रिक्स शिखर सम्मेलन सम्पन्न भए पछिको बिज्ञप्तिमा दृष्टि दिने हो भने स्पष्ट हुन्छ कि ब्रिक्स अब केवल एउटा आर्थिक मुद्दामा मात्र सीमित रहेको छैन, यसको बिस्तार ब्यापक छ । यद्यपि यसमा कतिपय मुद्दाहरु भने बिवादरहीत छैनन् । जसले उदाउँदो बिश्व तस्बीरलाई दाग लगाउन पनि सक्ने खतरा छ । अनि कतिपय बिद्यमान अंतरराष्ट्रीय समस्याहरु यसका सदस्य देशहरुका लागि चिन्ताका बिषय पनि बनेका छन् । अनि के अनुमान पनि लगाउन सकिन्छ भने यस्ता मुद्दाहरु सके अहिले नभए अर्को शिखर सम्मेलनसम्ममा ब्रिक्समा समावेश हुने स्थिति छ । चीन, रुस, भारत लगायतका सदस्य देशहरुले जुन अन्तर्राष्ट्रिय ब्यापारिक, सामरिक आदि समस्याहरु झेलिरहेका छन् ती कुनै न कुनै रुपमा ब्रिक्स शीखर सम्मेलन उठ्नु र तिनको समाधानका लागि एक अर्का सदस्य देशहरुले समर्थन र सहयोग खोज्नु पनि अनुचित र अस्वभाबिक होइन । तर तिनै मुद्दाहरुमा मात्र ब्रिक्स अल्झियो र अल्मलियो भने यो जुन उदेश्यककासाथ स्थापित र बिकसित भएको हो त्यसमा नै बाधा उत्पन्न हुने देखिन्छ ।

यस पृष्ठभूमि र परिप्रेक्षमा समस्याहरु केलाउँदा भारतको गोवामा सम्मन्न भएको आठौ सम्मेलन भारतले सीमापार आतंकबादको कुरा उठाउनु र त्यसबारे सदस्य देशहरुलाई अबगत गराउनु कुनै अनौठो कुरा भएन । तर त्यसमा सबैको सहमति बन्ने कुरा भने थिएन र भएन पनि । त्यसैगरी दक्षिण चीन सागरमा जुन बिबाद लामो समयदेखि रहँदै आएको छ चीनले पनि त्यो बिषय यो शिखर सम्मेलनमा उठाउनु कुनै नौलो कुरा भएन । त्यसरी नै चीनले सिल्क रोड अर्थात रेशम मार्गको कुरा र हिन्द महासागरमा आधारभूत बिकासको कुरा समेत उठाउँदछ भने त्यसलाई अन्यथा भन्न मिल्दैन । अनि रुसले पनि सीरियाको बिषयमा कुरा उठाउनु कनै अयथार्थ कुरा भएन । त्यसैगरी ब्राजिल र दक्षिण अफ्रिकाले पनि आफ्ना चिन्ता र समस्याका बिषयमा कुरा राख्नु पनि उत्तिकै स्वाभाबिक हो । जे भए पनि दुइ पक्षीय या बहुपक्षीय समस्याहरुका बीच खडा भएको ब्रिक्स देशहरुको यो संस्थामा नेपालले पनि पर्यबेक्षककोरुपमा सहभागी हुन पाएको छ । यसबाट प्रत्यक्ष परोक्ष के कति लाभान्बित हुन सक्ला त्यो अहिले नै यकिन गरेर भन्न सकिने अबस्था नभए पनि यस्ता अन्तर्राष्ट्रिय स्तरका फोरमहरुमा आफ्ना स्वतन्त्र बिचार राख्ने र नेपालको हित प्रवद्र्धन गर्ने माध्यम बनाउन सक्ने हो भने निश्चय नै त्यसको परिणाम सकारात्मक हुने कुरामा दुइ मत नहोला । जे भए पनि ब्रिक्स उदाउदा बिश्व आर्थिक शक्तिहरुको एउटा बिश्व स्तरीय गतिशील संस्था जुन बनेको छ यसले नयाँ बिश्व ब्यवस्थाका लागि के कत्तिको योगदान गर्न सक्तछ आगामी दिनमा त्यो प्रकट हुदै जानेछ । नबौं ब्रिक्स सम्मेलन भने चीनमा हुने तय भएको छ ।